ทิฏฺฐิสตฺถปตเนน ทิฏฺฐิสลฺลสมฺปาตเนน ปริปฺผุรนฺตี กมฺปมานา สมนฺตา ปริสมนฺตโต อาจกฺกวาฬนคํ จกฺกวาฬปพฺพตาวธิ คมิตา ปลาปิตา กุมฺภณฺฑรกฺขสจมู กุมฺภณฺฑรกฺขสานํ เสนา ยํ อสฺสคตํ อสฺสปิฏฺเฐ นิสินฺนกํ โภโต ภวตํ ตุมฺหากํ ปุรี อิว ปุริยา ทสฺสนมิว มุหุํ มุหุํ อปสฺสิ ขเณ ขเณ อปสฺสิตฺถ, โส อหํ ปุณฺณโก นาม ยกฺโขติฯ เอตฺถ ‘‘ทิฏฺฐิสตฺถปตเนนา’’ติ ทิฏฺฐิสตฺถาโรปเนน จ ‘‘ส ปุณฺณโก อห’’นฺติ อิมินา จ ภยชนนสฺส เหตุภูตวิรุทฺธสตฺตสงฺขาตา วิภาวา นิทฺทิฏฺฐา, ‘‘มุหุํ มุหุ’มปสฺสี’’ติ รสาวตฺถสมฺปตฺตภยุกฺกํสสงฺขโต ฐายีภาโว วิภาวิโต, ‘‘กุมฺภณฺฑรกฺขสจมู คมิตา สมนฺตา อาจกฺกวาฬนค’’นฺติ ตาสสงฺกาทิกา พฺยภิจาริโน ภาวา โชติตาฯ ‘‘ปริปฺผุรนฺตี’’ติ เสทกมฺปาทโย อนุภาวา ทสฺสิตา โหนฺติฯ

ชิคุจฺฉาฐายีภาว

[365]

ชิคุจฺฉา รุธิราทีหิ,

ปูตฺยาทีหิ วิราคโต;

พีภจฺโฉ โขภนุ’พฺเพคี,

กเมน กรุณายุโต;

นาสาวิกุนนาทีหิ,

สงฺกาทีหิ’สฺส โปสนํฯ

[365] ‘‘ชิคุจฺฉา’’อิจฺจาทิฯ รุธิรนฺตาทีหิ ปูติกิมิอาทีหิ วิราคโต จ ชาตา ชิคุจฺฉา ครหา กเมน โขภโน อุพฺเพคี กรุณายุโต จ พีภจฺโฉ ภวติ, นาสาวิกุนนมุขจฺฉทนาทีหิ อนุภาเวหิ, สงฺกาเวคาทีหิ พฺยภิจารีหิ จ อสฺส โปสนํ ภวตีติฯ

[365] อิทานิ พีภจฺฉรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘ชิคุจฺฉา’’อิจฺจาทินาฯ

รุธิราทีหิ รตฺตนฺตคุณาทีหิ จ, ปูตฺยาทีหิ ปูติกิมิอาทีหิ จ, วิราคโต วิรตฺตภาเวน จาติ อิเมหิ ตีหิ วิภาเวหิ เหตุภูเตหิ อุปฺปชฺชมานา ชิคุจฺฉา กเมน รุธิราทีนํ ติณฺณํ วิภาวานํ ปฏิปาฏิยา โขภโน อนวฏฺฐาโน อสมาหิโต อุพฺเพคี อุพฺเพควา กรุณายุโต โสกรูเปน สหิโต จาติ เอวํ พีภจฺโฉ รโส นาม โหติฯ นาสาวิกุนนาทีหิ นาสสงฺโกจนมุขปิทหนาทีหิ อนุภาเวหิ จ สงฺกาทีหิ จ สงฺกาอาเวคาทีหิ พฺยภิจารีภาเวหิ จ กรณภูเตหิ อสฺส พีภจฺฉรสสฺส โปสนํ โหตีติฯ รุธิราทีสุ ตีสุ ปเทสุ, โขภนาทีสุ ตีสุ จ คมฺยมานตฺตา อวุตฺโตปิ จสทฺโท โยเชตพฺโพ, ตสฺมา โขภนาทีหิ ตีหิ ยุตฺโตว พีภจฺฉรโส นามาติ ทฏฺฐพฺโพฯ รุธิรํ อาทิ เยสํ อนฺตาทีนมิติ จ, ปูติอาทิ เยสํ กิมิอาทีนมิติ จ, อุพฺเพโค อสฺส พีภจฺฉสฺส อตฺถีติ จ, กรุเณน อายุโตติ จ, นาสาย วิกุนนํ สงฺโกจนมิติ จ, ตํ อาทิ เยสํ มุขจฺฉาทนาทีนมิติ จ, สงฺกา อาทิ เยสํ อาเวคาทีนมิติ จ วากฺยํฯ

อิมสฺส พีภจฺฉสฺโสทาหรณเมวํ เวทิตพฺพํ –

ยกฺขา มจฺจกรงฺกกงฺกนธรา เย นิมฺมิตา ปุณฺณเก-

นุ’ตฺตํสีกตปาณิปลฺลวธรา หารีกตนฺโตรคา;

ลิตฺตา โลหิตกุงฺกุเมหิ วิธุเรเน’เต ปิวนฺตา วสา-

มชฺชํ สีสกปาลปาติหิ ปุเร ธุตฺตา วิโย’เปกฺขิตาติฯ

ปุณฺณเกน ยกฺเขน นิมฺมิตา มจฺจกรงฺกกงฺกนธรา มนุสฺสฏฺฐิสงฺขาตกรภูสนธาริโน อุตฺตํสีกตปาณิปลฺลวธรา มตฺถกมาลิกตหตฺถตลสงฺขตปลฺลวธาริโน หารีกตนฺโตรคา มุตฺตาหารีกตมนุสฺสนฺตสงฺขาตอุรคสมฺปยุตฺตา โลหิตกุงฺกุเมหิ รุธิรสงฺขาตกุงฺกุมกกฺเกหิ ลิตฺตา สีสกปาลปาติหิ สีสกปาลสงฺขาเตหิ สราเวหิ วสามชฺชํ วสาสงฺขาตสุรํ ปุเร อภิมุเข ปิวนฺตา เย ยกฺขา สิยุํ, เอเต ยกฺขา วิธุเรน ปณฺฑิเตน ธุตฺตา วิย นคเร สุราธุตฺตา วิย อุเปกฺขิตา โหนฺตีติฯ

อิห ‘‘ลิตฺตา โลหิตกุงฺกุเมหี’’ติ จ ‘‘อุตฺตํสีกตปาณิปลฺลวธรา’’ติ จ ‘‘หารีกตนฺโตรคา’’ติ จ อิเมหิ จิตฺตกฺโขภการณภูโต รุธิราทิวิภาโว จ, ‘‘มจฺจกรงฺกกงฺกนโร’’ติ จ ‘‘สีสกปาลปาติหิ วสามชฺชํ ปิวนฺตา’’ติ จ อิเมหิ อุพฺเพควนฺตสภาวสฺส เหตุภูโต ปูตฺยาทิวิภาโว จ ปกาสิโตฯ กรุณายุตสภาวสฺส การณภูตวิรชฺชนวิภาโว จ นาสาวิกุนนาทิอนุภาโว จ สงฺกาเวคาทิพฺยภิจารีภาโว จ พีภจฺฉสงฺขาตฐายีภาโว จาติ อิเม สพฺเพ วากฺยสามตฺถิเยน คมฺมาติ เวทิตพฺพาฯ

วิมฺหยฐายีภาว

[366]

อติโลกปทตฺเถหิ,

วิมฺหโย’ยํ รโส’พฺภุโต;

ตสฺสา’นุภาวา เสทสฺสุ-

สาธุวาทาทโย สิยุํ;

ตาสาเวคธิติปฺปญฺญา,

โหนฺเต’ตฺถ พฺยภิจาริโนฯ

[366] ‘‘อติ’’จฺจาทิฯ อติโลเกหิ โลกาติวุตฺตีหิ มายาทิพฺพเคหารามาทีหิ ปทตฺเถหิ ชาโต อยํ วิมฺหโย จิตฺตวิการสงฺขาโต ฐายีภาโว อพฺภุโต รโส นามฯ เสทอสฺสุสาธุวาทโรมญฺจาทโย ตสฺส อนุภาวา สิยุํ, ตาสาทโย พฺยภิจาริโน โหนฺตีติฯ

[366] อิทานิ วิมฺหยรสสฺส โปสนกฺกมํ ทสฺเสติ ‘‘อติ’’อิจฺจาทินาฯ